tekst Julia Borysenko
Przez dziesiątki lat byli dla polskich Żydów w Izraelu przewodnikami pomiędzy odległymi światami: polskim i izraelskim. Edmund i Ada Neustein nie tylko zachowywali polską kulturę za granicą. Stali się też przykładem, jak nawet w dorosłym wieku można odnaleźć się w nowych dla siebie warunkach, i że nie warto się poddawać.
Edmund „Monek” Neustein urodził się w 1917 roku w Drohobyczu leżącym dziś na terytorium Ukrainy. Jednym z jego nauczycieli w gimnazjum, do którego uczęszczał, był znany pisarz pochodzenia żydowskiego, mistrz słowa i rysunku – Bruno Schulz.
Zaraz po wybuchu II wojny światowej Edmund został zmobilizowany i jako żołnierz Armii Czerwonej brał udział w walkach na froncie – aż do czasu, gdy został ranny pod Stalingradem (współcześnie Wołgogradem w Rosji). Kiedy wyzdrowiał i chciał wrócić do Polski, jako miejsce do życia wybrał Katowice.
To miasto jest szczególnie ważne w życiu Edmunda: to tam poznał swoją przyszłą żonę Adę, wówczas studentkę bibliotekoznawstwa. Ada okazała się niesamowitym wsparciem dla swego męża przez całe ich wspólne życie. Była kobietą pełną energii, która potrafiła postawić na swoim. Małżonkowie dopełniali się idealnie. Monek z jednej strony kochał polską literaturę i język, z drugiej zawsze pamiętał o tym, że jest Żydem. Niestety nie mógł o tym zapomnieć również z powodu uprzedzeń i dyskryminacji, które doprowadziły do gwałtownej zmiany w jego życiu.
W drugiej połowie lat 50. atmosfera polityczna w Polsce stała się wyjątkowo nieprzyjazna wobec obywateli pochodzenia żydowskiego. W 1956 roku Edmund w wieku prawie 40 lat zdecydował się na wyjazd z Polski. Oczywiście nie sam – wyemigrował razem z Adą. Jego działalność w Polsce była mocno związana ze światem książki, a przeprowadzając się do Izraela podjął decyzję o kontynuacji swojej ścieżki zawodowej.
Wraz z żoną założyli – jak się później okazało – legendarną księgarnię pod adresem Allenby 94 w Tel Awiwie. Niewielkie pomieszczenie stało się nie tylko punktem handlowym dla spragnionych polskiej książki bibliofilów, ale też miejscem spotkań polskich Żydów, którzy tak samo jak Edmund zmuszeni byli do emigracji, tęsknili za swoim domem, językiem i ludźmi. Ta księgarnia była dla nich miejscem siły i pierwszym przystankiem w trudnej drodze emigranta do odnalezienia siebie w nowej rzeczywistości.
Księgarnia Neusteinów nie była pierwszym sklepem, w którym można było kupić książki w języku polskim. Wśród wszystkich jednak to ona przetrwała najdłużej. Przez ostatnie lata swego życia Neustein zdawał sobie sprawę z tego, że ten szczególny okres, który mu przypadł w udziale, powoli przemija. Dla dzieci i wnuków emigrantów z Polski językiem macierzystym był już hebrajski. Coraz mniej osób swobodnie czytało po polsku. Jeszcze mniej chętnych było do kupna książek.
W 2001 roku Edmund Neustein zmarł w wieku 83 lat. Przez kolejne trzy lata księgarnię prowadziła jego żona. Niestety, po jej śmierci księgarnia została zamknięta.
Mogłoby się wydawać, że w tym miejscu historia o legendarnym księgarzu Monku dobiega końca. Pamięć o nim nadal jednak żyje. 12 maja 2023 roku biblioteka Polskiego Instytutu w Tel-Awiwie, który jest obecnie największym ośrodkiem kultury polskiej w Izraelu, została nazwana imieniem Ady i Edmunda Neusteinów. Na uroczystości zebrało się wielu ich znajomych, którzy dzielili się swoimi wspomnieniami i dziękowali za pomoc, którą kiedyś otrzymali od legendarnej pary.
Historia Edmunda i Ady ważna jest nie tylko pod względem zachowania kultury polskiej za granicą. Oboje stali się przykładem, jak nawet w dorosłym wieku można odnaleźć się w nowych dla siebie warunkach i że nie warto się poddawać. Z pewnością dlatego też potrafili być tak ogromnym wsparciem dla innych.
