Podwójne życie pewnego miasteczka
Sztetl Koluszki
Zbigniew Komorowski
Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2022
Miasteczko z obszernym życiorysem, którego fragmenty uległy zapomnieniu – takich historii jest w Polsce wiele. Owe fragmenty nie istnieją w zbiorowej pamięci najczęściej z powodu braku wiedzy, dodatkowo zatartej przez czasy PRL-u. A jednak historia nie znosi próżni. Dziś te puste obszary wiedzy wypełniają historycy, pisarze, reporterzy, poszukiwacze świadectw i rodzinnych korzeni – słowem, dopełniacze kontekstu.
Tak stało się też w przypadku Koluszek, miasteczka położonego nieopodal Łodzi. Pamięć o jego żydowskich mieszkańcach przywrócił i opisał Zbigniew Komorowski. Książka pt. „Sztetl Koluszki” jest owocem jego obszernych studiów nad historią przedwojennego życia żydowskiej społeczności stanowiącej przed 1939 r. – w zależności od źródeł – do 30 procent mieszkańców. Komorowski, lokalny dziennikarz, stworzył dokładny, dokumentalny zapis życia i martyrologii tamtejszych Żydów. W książce ujęto bogaty zbiór listów, wspomnienia ofiar Zagłady i świadectwa potomków Ocalałych z Holokaustu. „Każda z historii opisanych w tej książce wydarzyła się naprawdę. Czytelniku, za każdym razem, gdy będziesz odczytywał podane tu imiona i nazwiska zmarłych i zamordowanych, wydobędziesz ich z niebytu, przywrócisz ich życiu” – pisze we wstępie Autor. Ważne miejsce w publikacji zajmują też relacje Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, którzy ratowali swych żydowskich sąsiadów. Książkę uzupełniają indeksy nazwisk koluszkowskich Żydów, listy uczniów żydowskich szkół oraz rejestru miejscowych ofiar zamordowanych w obozie w Treblince. Wartością dodaną publikacji jest przywrócenie głosu zmarłym, ale też ich potomkom. Dzięki wieloletnim badaniom koluszkowskich Żydów Komorowski, wraz z przyjaciółmi z lokalnego stowarzyszenia pasjonatów historii dotarli, do czterech Izraelczyków, których przodkowie zamieszkiwali przed wojną w Koluszkach. Udostępnione Autorowi listy i pocztówki wymieniane między krewnymi w Koluszkach z bliskimi, którzy wyemigrowali do ówczesnej Palestyny, są nieocenionym źródłem wiedzy na temat nastrojów społecznych tamtych czasów, marzeń o państwie żydowskim, ale też o rozterkach życia w Polsce i w Palestynie. Tym samym „Sztetl Koluszki” wychodzi poza ramy klasycznego kalendarium unicestwionej społeczności, ukazując zwycięstwo życia nad śmiercią.
Z wyższej półki
Przewodnik po mniej znanych lekturach w zbiorze tematyki żydowskiej Biblioteki Instytutu Polskiego w Tel Awiwie.
Agata Krizevski zagląda na najrzadziej odwiedzane półki i przypomina tytuły, które warto odkryć na nowo.
Tym razem przybliża dwie różne książki noszące ten sam tytuł – „Powroty”. Maria Thau (Weczer) i Aleksander Klugman to ich autorzy polsko-izraelscy lub izraelsko-polscy – w zależności od perspektywy. Właśnie o tej różnorodności perspektyw mowa w obu książkach.
Powroty
Maria Thau (Weczer)
Wyd. Towarzystwa Słowaków w Polsce, 2002
„Wrócić po tak długim okresie to trochę jak wrócić z innej planety lub narodzić się na nowo” – pisze Maria Thau (Weczer). Autobiograficzna opowieść o jej polskim życiu stanowi zbiór wspomnień z czasów dzieciństwa, wojny, życia w otwockim getcie, powojennej Polski, a następnie emigracji do Izraela w 1958 roku.
Powroty do Polski urodzonej w 1932 roku Marii Thau są wielowymiarowe: fizyczne, sentymentalne, literackie. Te namacalne, prawdziwe rozpoczęły się w latach 80. Autorka dzieli się z czytelnikiem swoim dorobkiem poetyckim oraz krótkimi formami literackimi, których osią jest Polska. Ze wzruszającą szczerością Thau opowiada o – jak pisze – „dwóch najlepszych latach” jej życia w okresie 1946 -1948, które spędziła w Domu Dziecka w Zatrzebiu. Opowiada o złożonej relacji jej rodziców, a także dzieli się emocjami związanymi z utratą syna podczas służby wojskowej w 1974 roku. To krótka, acz intensywna książka o życiu przez duże „Ż”.
Powroty
Aleksander Klugman
Wyd. Nowiny-Kurier, 1972
Aleksander Klugman to urodzony w Łodzi zasłużony pisarz i publicysta, autor wielu książek i publikacji nie tylko literackich, m.in. słownika polsko-hebrajskiego, dzięki któremu zyskał powszechną sławę wśród miłośników języka hebrajskiego w Polsce. Ocalały z Holokaustu, były więzień obozu Auschwitz, a następnie obozów koncentracyjnych w Niemczech. Po zakończeniu wojny powrócił do rodzinnej Łodzi, a w latach późniejszych przeniósł się do Warszawy. Przez całe życie zawodowe związany był ze światem prasy i literatury. Zmarł w Izraelu w 2015 roku.
Wydane w 1972 r. w Izraelu „Powroty” są krótką powieścią. Sam Autor we wstępie zaznacza, że jest ona oparta na faktach. Nie nazywa książki autobiografią, choć jej główny bohater nosi imię Olek. Znając jednak życiorys Klugmana na łamach powieści rozpoznać można jego losy. Tytułowe powroty są dwa. Pierwszy odbywa się po wyzwoleniu z obozu w Niemczech. To powrót do Polski, pełen wzruszeń i obaw, wątpliwości i jednocześnie radości z początku nowego życia w socjalistycznej Polsce. Drugi powrót sugeruje ostatni rozdział: to wyjazd do Izraela wymuszony nagłym poczuciem wyobcowania w PRL-u, w którym wierzył, iż podział na Żydów i nie-Żydów został wymazany. To wyjazd z ojczyzny i powrót do ojczyzny. Dualizm będący stałym mianownikiem życia Izraelczyków pochodzących z Polski.
